Moskë, 25 dhjetor 1991: Mikhail Gorbachev jep dorëheqjen si president i Bashkimit Sovjetik. Dhe në shtizën më të lartë të Kremlinit, nuk valëvitet më flamuri i kuq me çekan e drapër, i zëvendësuar nga trengjyrëshi bardhë, blu e kuq i Rusisë së sotme, flamuri i carëve.

Fundi i një epoke, shpërbërja e B.R.S.S.: Pothuajse në heshtje, një nga protagonistët e shekullit XX ul perden e 70 viteve historie, pa zhurmën e ceremonive solemne e as të turmat e mbledhura për të përkujtuar. E bën nëpërmjet një fjalimi të shkurtër televiziv, ku shpjegon se: “Sistemi i vjetër u shemb para se i riu të fillonte të funksiononte dhe kriza sociale është bërë edhe më e mprehtë. Por ndryshimet rrënjësore në një vend kaq të madh nuk mund të kalojnë pa dhimbje, pa vështirësi dhe trazira”

Shpërbërja formale: Më 26 dhjetor 1991, pasardhësi i tij, Boris Jelcin, shpërbën zyrtarisht BRSS, një regjim i cili, para viteve të fundit të trazuara të historisë ruse, dukej të ishte solid, i pandryshueshëm dhe i përjetshëm. Për herë të parë në historinë njerëzore, një perandori e përmasave të tilla pushon së ekzistuari dhe nuk e bën sepse mundet në fushën e betejës.

Ngritja në pushtet e Gorbaçovit: Gjatë viteve ’80, BRSS po kalonte një nga momentet më të vështira të historisë së saj, me çmimin e naftës që kishte rënë në mënyrë dramatike, me shpenzimet ushtarake në kulm për shkak të garës së armatimeve me Shtetet e Bashkuara dhe luftës në Afganistan. Ishte kjo situata kur Gorbaçovi u zgjodh më ’85.

Nevoja për reforma: Ekonomia e vendit kishte nevojë për një reformë radikale për të rifituar dinamizmin: sistemi sovjetik, nën peshën e konkurrentëve ndërkombëtarë dhe joefikasitetit të makinës burokratike, duhej të ndryshonte. Dhe Gorbaçovi e dinte.

Një rinovim radikal: “Ajo që ka nevojë sot BRSS”, thotë Gorbaçovi në një fjalim në kongresin e XXVII të PKBRSS, në shkurt 1986, është “ripërtëritja radikale e mentalitetit të të gjithëve, që nga punëtori i thjeshtë e deri te ministri, dhe përmirësimi i stilit të punës në përgjithësi”.

Ristrukturim, transparencë dhe përshpejtim: Dhe ky rinovim radikal, për Gorbaçovin, kalon nëpër 3 faza: perestrojka (“ristrukturim”), glasnost (“transparencë”) dhe uskorenie (“përshpejtim”).

Rinovimi: Çfarë nënkupton rinovimi i dëshiruar i Gorbaçovit? Para së gjithash, privatizimi i shumë sektorëve të ekonomisë shtetërore, më pas liria e informacionit dhe reduktimi i kontrollit ushtarak dhe politik mbi vendet satelite. Por jo vetëm.

Çarmatimi: Gorbaçovi ishte i bindur mbi nevojën për të nënshkruar çarmatimin me Shtetet e Bashkuara, pasi konkurrenca midis dy fuqive nuk ishte më e përballueshme ekonomikisht për BRSS dhe nga fundi i viteve ’80 firmosi me SHBA marrëveshje për reduktimin e arsenaleve ushtarake.

Pengesat: Jashtë vendit Gorbaçovi duartrokitet, por në atdhe ndeshet me frenim dhe pengesa: vendi fillon të mobilizohet, mes krizave dhe tensioneve sociale. Ndryshimet ekonomike, politike dhe institucionale dhe politika e zbutjes ndaj Perëndimin nuk sjellin rezultatet që lideri sovjetik priste.

Konflikti politik bëhet i ashpër: Mungojnë mallrat e konsumit dhe ato që ekzistojnë kanë çmime të larta. Korrupsioni është i shfrenuar dhe, përballë trazirave sociale, konflikti politik bëhet edhe më i ashpër.

Gjendja e keqe dhe kriza: Gjendja e keqe nuk vonoi të vijë, veçanërisht për shkak të rishfaqjes së nacionalizmit etnik në republikat sovjetike. Situata u përkeqësua midis viteve 1990 dhe 1991.

Dyvjeçari ’90-’91: Në këtë periudhë tre republikat baltike dhe Gjeorgjia deklarojnë sovranitetin e tyre dhe pas tyre del Rusia, brenda së cilës paralelisht me atë zyrtar fillon të lëvizë një fraksion, i udhëhequr nga Boris Jelcin.

Lituania: E para nga republikat sovjetike që u deklarua e pavarur ishte Lituania, në mars 1990. Vendi ishte ndjerë gjithmonë kulturalisht dhe politikisht i huaj nga Bashkimit Sovjetik dhe nuk vlenin aspak sanksionet e vendosura nga qeveria qendrore.

Masakra e Vilniusit: Në fillim të vitit 1991, nis rënia e Gorbaçovit në autoritarizëm: urdhëron ushtrinë sovjetike të qëllojë mbi demonstruesit lituanezë, në atë që njihej si masakra e Vilniusit. Ka shumë të vdekur dhe të plagosur.

Letonia dhe Estonia: Në solidaritet me viktimat lituaneze, njerëzit në Moskë zbresin në shesh dhe protestojnë kundër represionit. Shpejt edhe Letonia dhe Estonia shpallin pavarësinë e tyre. Tashmë ishte e qartë se lëvizjet e historisë po rezultonin në shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik siç njihej deri në atë moment.

Referendumi për Ruajtjen e B.R.S.S.: Në atë që dukej si një përpjekje e fundit për të ruajtur status quo-në, Gorbaçovi thirri një referendum për ruajtjen e BRSS, në të cilin vota “po” fitoi me rreth 78 për qind të votave. Dukej si sukses, por a ishte vërtet kështu?

Bojkoti: Në realitet, Armenia, Gjeorgjia, Moldavia dhe tre republikat baltike vendosën ta bojkotojnë referendumin dhe të mos marrin pjesë në votim. Sinjali që po dërgonin ishte i qartë: dëshira e tyre ishte pavarësia. Filluan kështu negociatat midis Moskës dhe republikave të ndryshme.

Ngjitja e Jelcinit: Edhe brenda Rusisë, në fakt, kishte filluar të dëgjohej nacionalizmi radikal. Megafoni i këtij zëri ishte figura e një lideri të ri: Boris Jelcin. Kundërshtar i ashpër me Gorbaçovin, mbështetës i status quo-së, Jelcin ishte mbështetës i zjarrtë i nacionalizmit radikal që do të jetë një konstante e asaj periudhe.

Gorbaçovi mbahet me forcë në Krime: Gorbaçovi negocioi një traktat që parashikonte një qeveri më pak të centralizuar dhe një vend të përbërë nga shtetet e pavarura sovjetike. Ishte në prag të firmosjes kur më 18 gusht 1991 mbahet me forcë, bashkë me familjen në shtëpinë e tij në Krime. Por pse?

Grusht shteti: Krahu konservator i qeverisë ruse donte të pengonte Gorbaçovin nga firmosja e traktatit që do të sanksiononte fundin e Bashkimit Sovjetik dhe, me mbështetjen e disa zyrtarëve të lartë, tentuan një grusht shteti. Me objektiv për të larguar Gorbaçovin.

Fake news mbi sëmundjen e Gorbaçovit: Eksponentë të ndryshëm të qeverisë sovjetike deklaruan, së bashku me kreun e KGB-së, Vladimir Kryuchkov, se, për arsye shëndetësore, Gorbaçovi nuk mund të vazhdonte të mbante postin e presidentit të Bashkimit Sovjetik. Posti, pra, do t’i kalonte zëvendësit të tij.

Ushtria refuzon të hapë zjarr ndaj demonstruesve: Moska është e pushtuar nga ushtria dhe trupat speciale që pushtojnë ushtarakisht qytetin, por tanket ndalohen nga mijëra e mijëra njerëz që zbresin nëpër rrugë për t’i bllokuar.

Dështimi i grushtit të shtetit: Nëse dëshira e puçistëve ishte të parandalonin shpërbërjen e BRSS, rezultoi pikërisht e kundërta dhe, në atë moment, Jelcin arrin të fitojë gjithnjë e më shumë pushtet, veçanërisht pasi u zgjodh president i Republikës Ruse më 12 qershor 1991.

Jelcin nxit popullin: Ishte ai, i ngjitur në një nga tanket e pranishëm në Moskë, që i nxiti qytetarët të luftonin për liri. Ushtria refuzoi të hapte zjarr ndaj demonstruesve. Ndodhi kështu që grushti i shtetit, i cili hyri nëpër anale si “puç i gushtit”, dështoi mjerisht. Më 24 gusht, tanket u tërhoqën nga rrugët e Moskës.

Deklarata pavarësie zinxhir: Është Jelcin ai që tani ka në duart e tij frenat e vendit. Shumë shpejt pasuan shpalljet e pavarësisë së republikave të tjera: Ukraina, Bjellorusia, Moldavia, Azerbajxhani, Kirgistani, Uzbekistani, Taxhikistani, Armenia, Turkmenistani, Kazakistani.

Komonuelthi i Shteteve të Pavarura: Më 8 dhjetor 1991, vetë Yeltsin, në cilësinë e presidentit të Rusisë, firmosi me presidentët e Ukrainës dhe Bjellorusisë, Marrëveshjen e Belaveža-s, që sanksionoi shpërbërjen përfundimtare të BRSS dhe lindjen e Komonuelthit të Shteteve të Pavarura, i hapur për të gjitha ish republikat sovjetike.