Rruga dredhon mes maleve të Mirditës. Ajri i freskët mbart ende aromën e pishave dhe gjethnajës së dendur. Në Qafë-Valmir, ndihet se ky vend mban brenda tij një peshë të rëndë, një heshtje që nuk është thjesht e natyrës, por e historisë. Banorët e zonës, kur përmendet emri i saj, ngrenë kokën dhe heshtin për pak sekonda, sikur të kthenin mendjen pas në kohë.
Një ditë vere që u mbulua nga errësira
Ishte 17 gushti i vitit 1949. Qielli mbi Mirditë ishte i ndriçuar nga dielli i verës, por atmosfera ishte e zymtë. Banorët u urdhëruan të dilnin nga shtëpitë dhe të shkonin në Qafë-Valmir. Të gjithë duhej të shihnin “drejtësinë popullore”. Qindra, më pas mijëra vetë u mblodhën rreth një gropë të madhe, të hapur posaçërisht për trupat që do të binin aty.
Të prangosur dhe të lodhur nga ditët e hetuesisë, 14 burra të Mirditës u sollën para turmës. Disa ishin të rinj, të tjerë në moshë. Asnjëri prej tyre nuk kishte gjak mbi duar. Akuzat ishin të mjegullta: “bashkëpunëtorë të të arratisurve”. Vendimi, megjithatë, ishte i prerë që më parë.
“Spektakli i frikës”
Katër prej tyre u ndanë nga të tjerët. Preng Dedë Gjomarkaj, Pjetër D. Vila, Dodë Mark Biba dhe Pjetër Paloka. Një litar i trashë u hodh mbi qafën e secilit. Turma u shua në heshtje, fëmijët qanin, gratë mbanin duart mbi fytyrë. Litarët u shtrënguan, dhe trupat mbetën pezull në ajër. Ishte një shenjë paralajmëruese: “Ja çfarë ndodh me ata që nuk binden.”
Lexo më shumë
Ndërkohë, dhjetë të tjerë u rreshtuan pranë gropës. Breshëria e armëve shpoi ajrin. Trupat e tyre ranë një nga një mbi dheun e hapur. Dëshmitarët kujtojnë se disa ende lëviznin, të gjallë, kur ranë mbi njëri-tjetrin.
Një popull i tërë i gjunjëzuar
Mirdita nuk humbi vetëm 14 burra atë ditë. Pas ekzekutimeve, qindra të tjerë u arrestuan. Rreth 300 familje u internuan në kampet e përqendrimit të Tepelenës dhe Lushnjës. Fshatra të tëra mbetën pa burra, pa djem, pa shtylla që mbanin jetën e përditshme.
“E kujtoj sikur të ishte dje,” – tregonte vite më vonë një grua nga Kaçinari. – “Na morën burrat para syve, e ne mbetëm me fëmijët e vegjël. Qava aq shumë, sa më thanë sytë. Por lotët nuk mbaruan kurrë.”
Qielli që qau me njerëzit
Legjenda urbane e Mirditës thotë se atë ditë, ndërsa trupat binin mbi gropën e përbashkët, qielli u mbulua papritur nga re të zeza. Një stuhi e rrufeshme shpërtheu mbi Qafë-Valmir, dhe mbi malet ra breshër e borë, në mes të gushtit. Banorët e morën këtë si një shenjë hyjnore: natyra vetë po qante me ta.
Kujtesa që nuk shuhet
Sot, pas më shumë se shtatë dekadash, Qafë-Valmiri është ende vend pelegrinazhi për të afërmit dhe pasardhësit e viktimave. Emrat e tyre janë skalitur në memoriale, janë përmendur në ceremoni zyrtare, por dhimbja mbetet e pashuar. Asnjëherë nuk u tregua ku prehen kockat e tyre, asnjëherë nuk u kërkua falje nga ata që dhanë urdhrat.
Kur qëndron në atë qafë, mes maleve që duket se flenë, dëgjon një zë të brendshëm që pëshpërit: këtu nuk është thjesht një vend, por një kujtesë. Një kujtesë e gjallë për terrorin e një kohe kur jeta e njeriut vlente më pak se një urdhër partie.
