Ç’vend zë letërsia sot, në një shoqëri ku kultura masive, e manipuluar me zell e me fitim, afërmendsh që e fiton garën dhe kërcënon të gëlltisë kulturën në vetvete? Nuk e teprojmë po të themi se letërsia është e rrezikuar në kulm.
Në një kohë kur figura pamore ka pushtet të plotë e kur komunikimi bëhet me shpejtësi ultra të lartë, për të matur peshën vendimtare të krizës, nuk është më as e nevojshme të kërkojmë armiqtë tradicionalë të leximit. Po të jetë fjala për skandalin e përdhunimit më të fundit, për shpërdorimin financiar më të fundit, për bujën më të fundit në sport, në veprimet e policisë apo në jetën e shoqërisë mondane, serialët televizivë mediokër mbarëbotërorë shndërrohen brenda natës në “libra” e përpihen nga po ai lexues masiv, që nuk bën më dallim midis prozës artistike dhe “romanit” të jetës së gjallë. Harbutëria duket se është njëra nga shenjat-simbol të çlirimit nga rregullat, që kufizojnë mendimin e sjelljen dhe për shumë vetë duket se është shprehje e “lirisë” absolute e themelore.
A është e vërtetë që shija e ulët, pra mendimi i cekët, shpie në veprime kriminale, sikundër e parashikonte Stendali me ironi pa të keq? Lipset pranuar se karakteri i ndërlikuar mahnitës i shumë prej këtyre kriminelëve, nganjëherë na emocionon me rrëfime për botën e fundërrinave: për vetminë dhe të fshehtat e saj, shtytjet e errëta të brendshme, nevojën e ngutshme traumatike për kënaqësi, e parë kjo si konfirmim terapeutik kalimtar i personalitetit; ose me rrëfime për jetën e natës, për lokalet e bodrumeve pa barriera e rregulla standarte, botë që kërkon ose sajon prova minimale, sado të çuditshme e tuhafe të realitetit, qenies, jetës.
***
Nuk është për t’u habitur që demokracia, duke shpallur të drejtat e patjetërsueshme të individit e duke i respektuar ato, mund të bëjë fare pak për të paralajmëruar zgjidhjet e këqija, qoftë në pikëpamje të shijes së ulët në dukje të padëmshme, qoftë në pikëpamje të nevojës së nëmur për të vrarë tjetrin.
Mjeshtëria e depërtimit artistik në të thellat e këtij universi, artificial po dhe aq njerëzor, mund të jetë herë-herë mahnitëse. Nuk janë për t’u lavdëruar vetëm përpjekjet e shkrimtarëve të njimendtë, por edhe të fondacioneve, shtëpive botuese, universiteteve e bibliotekave për t’i bërë ballë shtypjes mbytëse e vazhdimisht në rritje të tregut të kulturës. Libra me vlerë të lartë shkruhen ende në Amerikë, ku sot janë banorë të saj pesë fitues të Çmimit Nobel për letërsi (i gjashti ka lënë bunkerin e vet në Vermont dhe është kthyer në Rusi, atdheu i shenjtë i tij), ku larmia tematike, gjuhësore dhe e risive mbetet burim bukurie të rrallë e ku shija e vërtetë e famës u përket autorëve të çdo kalibri.
Shkrimtarët, natyrisht, reagojnë ndaj ngacmimeve aspak të këndshme të shoqërisë që i rrethon, gjendjes së nderë të sa e sa tragjedive njerëzore, dhe këtë punë e bëjnë në pajtim me talentin, me idetë e madje me moshën e tyre. Synimet letrare e mjeshtëria e penës janë të ndryshme te Saul Bellow ( i cili del rregullisht me libra të rinj të nivelit të lartë) dhe te më i riu, William T.Vollman, i cili përvit boton romane me njëfarë origjinaliteti e ndërkaq po shkruan në mijëra e mijëra faqe edhe një sagë të historisë së Amerikës, të rindërtuar me syrin e romancierit.
Kriza e letërsisë nuk është aspak befasuese, po të kemi parasysh krizën më të thellë e më të gjithanshme të njeriut e të shoqërisë së sotme, sizmograf i së cilës është letërsia. Në fund të fundit, nuk është kalimi i letërsisë në vend anësor ajo çka është më skandaloze. Pak a shumë, ne jemi mësuar me këtë gjë dhe ndonjë përmirësim tepër i madh do të na ngjallte dyshime. Vetëm sistemet totalitare, duke ndaluar qarkullimin e lirë të ideve e njerëzve, i jepnin letërsisë në mënyrë artificiale një prestigj shoqëror të fryrë.
Në jetën “normale” të shoqërive të hapura, letërsia zë një vend më modest e të qetë. Prozatorë të mëdhenj, si Kafka, Proust, Musil, Joyce, Faulkner, nuk janë më të pëlqyer sot kur kanë hyrë në tekstet e shkollave, nga ç’ishin kur dolën për herë të parë me ndikim të paktë në botën e letrave. Skandaloze është që kjo botë e letrave sot duket se po mbledh forcat për provën madhore të shpëtimit e të mbetjes gjallë.
Tonet dramatike ndoshta pikërisht këtu e kanë zanafillën, në qëndrimin me sa duket ndaj rrethanave kufizuese. Sot Europa Lindore ndodhet midis dy prirjeve të kundërta: integrimi sa më i shpejtë në modernitet (ecja “përpara” me nervozizmin, gabimet e vështirësitë e vetvetishme të periudhës postkomuniste) dhe nevoja për të marrë veten (lëvizja “mbrapsht”, për të rifituar të kaluarën parakomuniste, deri vonë të lënë në errësirë, të manipuluar, të falsifikuar e madje të ndaluar).
Zhgënjimet e ardhura nga këto dy prirje, për të mos folur për konfliktin midis tyre, po ndërrojnë drejtimin e po shndërrohen në një furi e çmenduri postkomuniste të thjeshtëzuar dhe aktualisht komode, ose në të kundërtën e saj, në nostalgji prokomuniste, sidoqoftë, në një lloj procesi çlirimi nga faji e hakmarrja, gjatë të cilit “dalja e shpejtë nga zjarri” shmang çdo analizë të imët të asaj çka realisht ka ndodhur pas luftës në dhjetëvjeçarët e demagogjisë, degradimit dhe shpersonalizimit.
